हरितालिका तिजको ऐतिहासिक महत्व’– विगत र वर्तमान

धादिङ ०२ असोज
आज ऋषि पञ्चमी,नेपाली हिन्दु महिला हरुले धादिङ सहित देशभर सप्त ऋषिको पूजा आराधना गरी मनाउँदैछन् ।

प्रत्येक वर्ष भाद्र शुक्ल पञ्चमीका दिनमा मनाइने यो पर्वमा महिलाले बिहानै उठेर नित्य कर्म गरी नजिकको नदी, खोला, ताल, तलैया र पोखरीमा गई तीन सय ६५ वटा दतिवनले दाँत माझ्ने, गाईको गोबर, माटो एवं खरानी लगाई स्नान गर्दछन् ।

हरितालिका तीजको व्रत एवं पूजाआजा महिला, पुरुष दुवैले गर्ने शास्त्रीय वचन रहे पनि ऋषि पञ्चमी भने महिलाका लागि मात्र गर्नुपर्ने शास्त्रीय वर्णन रहेको नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक विकास समितिका सदस्य एवं धर्मशास्त्रविद् प्रा डा देवमणि भट्टराईले जानकारी दिनु भयो ।

महिलामा रजस्वलाका समयमा छाई छुईलगायत कुनै त्रुटि भएको भए आज ऋषि पञ्चमीको दिन अरुन्धतीसहित सप्त ऋषिको पूजा आराधना गर्नाले त्यसबाट मुक्ति पाइने विभिन्न धार्मिक ग्रन्थमा उल्लेख गरिएको छ ।

साँस्कृतिक, रीतिरीवाज, सामाजिक परिवेश, परम्परा र आपसी सद्भावको हिसाबले नेपाली समाज विश्वमै अनुकरणीय छ । १४२ जातजाति १२४ भाषाभाषि रहेको नेपालमा सयौं चाड र पर्वहरु मनाउने गरिन्छन् । दशैं, तिहार हिन्दु धर्माबलम्बीका मात्र नभएर आम नेपालीको मुख्य चाडको रुपमा स्थापित छन् भने, त्यसपछिको एक महत्वपूर्ण चाड हो हरितालिका तीज ।

तीज पर्वलाई हिन्दु धर्मग्रन्थ शिवपुराणमा हिमालयपुत्री पार्वतीको प्रसङ्गसँग जोडिएको पाइन्छ । भाद्र शुक्ल तृतीयालाई मुख्य दिन मानेर महादेवको आराधानाको रुपमा लिइने यो पर्व पार्वतीले महादेवलाई पाउन गरिएको कठीन तपस्या सफल भएको दिनलाई मुख्य दिनको रुपमा लिइन्छ ।

तीजलाई अविवाहिताले चिताएको श्रीमान पाउन, विवाहिताले सुख शान्ति वैभव र सन्तानको इच्छा पुरा गर्नको लागि तीजको ब्रत बस्ने गरेको मान्यता रही आएको भएपनि पछिल्लो समयमा तीज बहुआयामिक महत्वको पर्वको रुपमा स्थापित भएको छ ।

राष्ट्रिय एकताका प्रतिक पृथ्वीनारायण शाहले नेपाललाई ‘चार जात छत्तिस वर्णको साझा फुलबारी’को संज्ञा दिएका थिए । नेपालको राष्ट्रिय गानमा समेत ‘बहुल जाती भाषा धर्म संस्कृति’ को विषय जोडिएको छ । राष्ट्रिय जनगणना २०७८ लाई आधार मान्दा साच्चै नै नेपाल १४२ जातजाति र १२४ मातृ भाषिको साझा घर हो ।

नेपालमा जाति विशेषले मनाउने धेरै चाड पर्व मध्ये हिन्दु नारीको महान पर्व हो तीज । हिन्दु परंपरा अनुसार मनाइने दशैं, तिहार मात्र होइन तीज समेत यतिवेला सबै जात जातिको साझा पर्वको रुपमा स्थापित भइसकेको छ ।

हिन्दुग्रन्थ शिवपुराणमा तीज र यसको महत्वको विषय उल्लेख छ । उक्त पुराणमा हिमालयपुत्री पार्वतीको प्रसङ्गसँग जोडिन्छ र यो विशेष दिनमा शिवको आराधना गरिनुका साथै नाचगान, मनोरञ्जनसमेत गरिन्छ । तीजलाई भने हरितालिका तीजको नामले पनि चिनिन्छ ।

परापूर्वकाल देखि मनाइदै आएको तीज विशेष गरि महिलाहरुको लागि वर्षको एक दिन खुल्ला वातारणमा रम्ने पर्वको रुपमा लिइन्छ । तीजको अवसरमा कर्मघर बाट जन्मघर आउने र मिठो मसिनो खाने दाजु भाईसंग भलाकुसारी गर्ने मान्यता रही आएको छ ।

पूर्वीय मान्यता अनुसार सृष्टि र समाज सञ्चालनको लागि विवाह पश्चात महिलाले जन्मघर छोेडेर श्रीमानको साथमा जीवन बिताउँछन् । जन्म घर, माता, पिता, भाइबहिनी, इष्टमित्र र समाज चटक्क छोडी पराईघरमा जीवन बिताउँदा आउने माइतिको यादलाई कमी गर्ने एउटा अवसरकोरुपमा तीज पर्वलाई लिन सकिन्छ ।

तीज अपरिचित ठाउँको वर्षभरीको जिम्मेवारी, तनाव र जन्म घर र बालासखीप्रतिको सम्झनालाई पूनर्ताजगी गर्ने अवसर हो । बालपन वितेको उक्त ठाउँ चेलीहरुको लागि अपनत्व कायम गर्न महत्वपूर्ण मानिन्छ ।

हिमालय पुत्री पार्वतीले महादेव पति पाउन गरेको १०८ वर्षे तपस्या, महादेवसंगको उनको प्रेम र विद्रोहसंग तीज पर्व जोडिएको छ । त्यसैले पनि तीजको बहुआयामिक महत्व छ । जुन बेला देशमा निरकुंश पञ्चायती शासनकाल थियो त्यो बखत गाईजात्राको एक दिन राजनीतिमा भएका गल्तीलाई हास्यव्याङ्गको रुपमा प्रस्तुत गरिन्थ्यो ।

नेपालमा बहुदलीय व्यवस्था आगमन पछि तीजको साँस्कृतिक पक्ष हराउँदै राजनीतिक पक्ष मौलाउँदै आएको थियो । पछिल्ला दिनहरुका तीजको साँस्कृतिक र राजनीतिक दुवै पक्ष विस्तारै लोप हुदै तीजको नाममा विकृति मौलाउन थालेको छ । हिजो घन्कने तीजको भाका घन्कन छोडेको छन । महिला मात्रले गाउने तीज गीत र नृत्यमा पुरुषको सहभागीता शुरु भएको छ ।

तीज भाद्र शुक्ल पक्षको तृतीया तिथिमा मनाइन्छ । यो चाड भाद्र शुक्ल द्वितीयादेखि पञ्चमीसम्म चार दिन मनाइन्छ । सामान्यतया नेपालबाट मनसुन बाहिरिँदै गरेको अवस्थामा पर्ने तीजले मनसुनको बिदाई र शरदको पनि स्वागत गर्दछ ।

तीजको पहिलो दिन भाद्र शुक्ल द्वितीया लाई दर खाने दिन भनिन्छ । यो चाडमा माइतीले छोरीचेलीलाई घरमा गइ लिएर आउने वा बोलाएर मिठा–मिठा परिकार खुवाउने तथा मनका भावना एवं सुखदुख साटासाट गरी एउटै ठाउँमा खाने बस्ने चलन छ । यस दिन विशेष दर खाने गरिन्छ ।

यही दर खाने दिनबाट नै तीज पर्वको आरम्भ भएको मानिन्छ र दरमा ठाउँअनुसार विभिन्न मिठा–मिठा परिकार साथै खीर, सेलरोटी, केरा, ढकने लगायतका खाना, फलफुल खाने चलन छ ।

तीजको दोस्रो दिनलाई व्रत बस्ने दिन भनिन्छ । यो हरितालिका तीजको महत्वपूर्ण दिन हो । यस दिन अविवाहिताले आफूले चाहे जस्तो सुयोग्य वरको आशा राख्छन भने, विवाहिता महिलाहरु आफ्ना पति तथा घरपरिवारको सुख शान्तिको र दीर्घायुको कामना गर्दै व्रत बस्छन ।

अविवाहिता सुयोग्य वरको आशा राखी व्रत बस्छन भन्ने मान्यता चलिआएको छ । नेपालकै कतिपय क्षेत्रमा भने महिलाले माइती घरमा व्रत बस्छन भने पुरुषहरुलेसमेत यो दिन केही नखाई व्रत बस्ने प्रचलन समेत रहेको छ । व्रतको समयमा महिलाहरुले तीजको व्रतकथा सुन्ने चलन छ ।

तीजको तेस्रो दिन, अन्तिम दिनमा अर्थात ऋषि पञ्चमीको पूजाको तयारीका लागि वित्छ । तर अधिकाँश समयमा तिथि मितिले तेस्रो दिननै ऋषि पञ्चमी पर्ने गर्दछ । ऋषि पञ्चमी सप्तऋषिको परम्परागत पुजा गर्ने र व्रर्त समापन गर्ने दिन हो ।

पछिल्लो समय मासिक धर्म महिलाको नियमित प्रकृया हो भनेर यसको अशुद्धता र पापका कुरा गर्न छाडिएको छ । आधुनिक समाजमा तीजको महत्वलाई जुनरुपले व्याख्या गरिए पनि यो एक पौराणिक कालदेखि चलिआएको परम्परा हो । महिलाहरुलाई पराइघरको विभिन्न जिम्मेवारी साथै माइतीको सम्झना र पवित्र सम्बन्धसेतुका रुपमा यो पर्वको ठुलो भूमिका रहेको छ ।

हिन्दु नारीहरुले आस्था र विश्वासको साथ मनाउने तीज यतिवेला सबै जातजाती धर्माबलम्बीहरुको साझा चाड बन्नु सुखद पक्ष हो । त्यस बखत वर्षभरी मन भित्र गुम्सिएर प्रष्फुटन हुन नसकेका पीडा गीतको माध्यमबाट बाहिरिन्थ्यो । भगवान प्रतिको आस्था र विश्वासका गीतहरुले स्थान पाउँथे तर, अहिले यी र यस्ता प्रकारका गीतहरु ओझेलमा परेका छन् ।

व्रर्तको दिन निराहार, निर्जला (पानीसमेत नपिई) व्रत बस्नको लागि अघिल्लो रात अवेरसम्म चोखो मिठो विभिन्न परिकारले आँत द¥हो बनाउन दर खाने प्रचलनमा पनि विकृति भित्रिएको छ । दरको नाममा माछा, मासुसंगै तामसी भोजन ग्रहण गर्ने गरिएको छ । दर खान दरखाने दिन कुर्नु पदैन, तीज शुरु हुनुभन्दा धेरै अगाडि देखि पार्टी प्यालेस र होटलहरुमा दरको नाममा अनावस्यक खर्च गर्ने प्रवृति बढेको छ ।

संस्कार संस्कृतिलाई तिलाञ्जली दिंदै रत्यौलीमा पस्कने भद्दा प्रकृतिका छाडा माया र पिरतीका गीतहरुले प्रत्सय पाउन थालेको छ । पछिल्लो समयमा तीज मनाउने संख्या बढे पनि यसले समाजमा सकारात्मक सन्देश दिन सकिरहेको छैन् ।

पार्टी प्यालेस र होटलमा मनाउने र छाडा संस्कारका गीत र नृत्यले तीजको वास्तविक संस्कृतिलाई गिज्याइरहेको छ । तीज हुनेखानेहरुको लागि मात्रको पर्वहो भन्ने संकेत गरेको छ । पछिल्लो समयमा भित्रिएको यस्तो क्रियाकलापले हिन्दु महिलाको पूर्वीय साँकृतिक पर्व तीज र यसको साँस्कृतिक महत्वलाई सकारात्मक सन्देश दिन सकिरहेको छैन् ।

तीज हिन्दु नारीहरुको महान पर्व हो । पूर्वीय दर्शनमा यसको ऐतिहासिक र धार्मिक महत्व छ । पछिल्लो समयमा नेपालमा तीज सबै नेपालीको साझा पर्वको रुपमा स्थापित हुन थालेको छ । महिला मात्रको यो चाडमा पुरुषहरुको समेत सहभागीतालगायतका विषय सकारात्मक छन् । यसको प्रभाव बढेको छ ।

इतिहासमा तीज लाई जे जसरी मनाइन्थ्यो । समय सान्दर्भिक यसमा परिवर्तन हुनु स्वभाविक छ । मासिक धर्म छुवाछुतका विषयमा जुन किसिमको अवैज्ञानिक र अप्रमाणित बुझाई थिए, त्यस्ता अन्धविश्वासका विषयहरु वैज्ञानिक मूल्य मान्यता अनुसार समय सापेक्ष पविर्तन गरिनु पर्दछ । पछिल्लो समयमा तीजको दरखाने नाममा महिनौ देखि पार्टी प्यालेस र होटल बुकिङ गर्ने परिपार्टीले दरखाने परंपरालाई मात्र गिज्याएको छैन ।

तीज हुनेखानेहरुको मात्र पर्व हो भन्ने संकेत गरेको छ । छाडा प्रकृतिका तीज गीत र तीज गीतको नाममा छायाँकन गरिएका दृस्य परिवारसंगै बसेर हेर्न समेत लाज लाग्ने अवस्थामा पुग्नु दुखदायी छ । यसले तीजको साँस्कृतिक महत्वलाई गिज्याई रहेको छ । त्यसैले, तीजको साँस्कृतिक महत्वलाई अझ सुदृढ गर्दै तीजलाई नेपाली नारीको महान पर्वको रुपमा स्थापित गर्न आवस्यक छ ।

तस्बीर शंकर श्रेष्ठ – रासस